72. Verleden tijd en voltooid deelwoord
De verleden tijd van zwakke werkwoorden vorm je door -te(n) of -de(n) aan de stam toe te voegen.
fietste - gefietst, googelde - gegoogeld
Vrijwel altijd is goed te horen welke uitgang juist is: fietste, huilde. De t of d uit deze uitgang komt terug in het voltooid deelwoord: gefietst, gehuild.
Een zwak werkwoord is een werkwoord dat in de verleden tijd nog dezelfde klinker(s) heeft als in de tegenwoordige tijd, zoals dansen en zoemen: danst, danste (beide keren een a); zoemt, zoemde (beide keren een oe).
Tegenover zwakke werkwoorden staan sterke werkwoorden. Een sterk werkwoord heeft in de verleden tijd een andere klinker (of soms een andere medeklinker) dan in de tegenwoordige tijd (slaap - sliep, zit - zat, koop - kocht) en het voltooid deelwoord eindigt in vrijwel alle gevallen op -en: geslapen, gezeten. Soms is alleen het voltooid deelwoord sterk: braadde - gebraden, lachte - gelachen. Bij sterke werkwoorden is er zelden een spellingprobleem.
Ezelsbruggetje
Wie niet zeker weet of er in de verleden tijd of het voltooid deelwoord een t of d moet komen (omdat dat niet goed hoorbaar is), kan het volgende ezelsbruggetje toepassen. Klinkt de laatste klank van de stam (dat is de klank direct vóór de uitgang -en in het hele werkwoord) als een van de medeklinkers uit ’t kofschip (dus de stemloze t, k, f, s, ch en p), dan krijgt de verleden tijd -te(n) en het voltooid deelwoord -t. Anders is -de(n) en -d goed: blinddoekte, geblinddoekt; schrobde, geschrobd.
Let op: je kunt dit ezelsbruggetje alleen gebruiken voor de verleden tijd en het voltooid deelwoord.
Eindigt de stam op een klinker, dan komt er altijd -de(n) en -d: kleien, kleide, gekleid. Een lange ij geldt als een klinker: vlijen, vlijde, gevlijd. Maar: verramsjen, verramsjte, verramsjt.
Voorbeelden:
trappen, stam: trap, dus: trapte, getrapt
smashen, stam: smash (s-klank), dus: smashte, gesmasht
racen, stam: rac (s-klank), dus: racete, geracet (met extra e voor de uitspraak)
mixen, stam: mix (s-klank), dus: mixte, gemixt
advertisen, stam: advertis (z-klank), dus: advertisede, geadvertised (met extra e voor de uitspraak)
roetsjen, stam: roetsj (s-klank), dus: roetsjte, geroetsjt
schrobben, stam: schrob, dus: schrobde, geschrobd
hockeyen, stam: hockey, dus: hockeyde, gehockeyd
Let nog op de volgende bijzondere gevallen:
a. Stam eindigt op v of z
Bij werkwoorden als beloven, leven en verhuizen moet je naar de laatste letter van de stam (het hele werkwoord zonder -en) kijken en niet naar de slotletter bij de ik-vorm. De stam is: belo(o)v, le(e)v, verhuiz. Dus is de verleden tijd: beloofde, leefde, verhuisde, en het voltooid deelwoord: beloofd, geleefd, verhuisd.
b. Werkwoorden die zijn afgeleid van afkortingen
Werkwoorden waarvan de stam een afkorting is, krijgen een apostrof voor de vervoegingsuitgang: sms’te, msn’de.
Of je -d(e) dan wel -t(e) moet schrijven, hangt af van de uitspraak: het is ftp’de omdat de stam ftp klinkt als [ef-tee-pee] en dus op een klinker eindigt. En het is sms’te omdat de stam sms met een s-klank wordt uitgesproken, net als bijvoorbeeld de stam les van lessen.
Het voltooid deelwoord van zulke werkwoorden krijgt een apostrof na de stam en er komt een streepje na ge-: ge-sms’t, ge-msn’d. Als een werkwoord met een afkorting plus een streepje begint, zoals e-mailen en i-bankieren, komt er in het voltooid deelwoord ook een streepje na ge: ge-e-maild, ge-i-bankierd.
Let op: ook een zelfstandig naamwoord waarin ge- vóór de afkorting staat, krijgt een streepje: het onophoudelijke ge-sms. (Zie ook regel 29.)
c. Werkwoorden met twee uitspraakvarianten
Let op het werkwoord niezen/niesen. Dat kent twee vormen en dus ook twee verschillende vervoegingen:
niezen, stam: niez, dus niesde, geniesd
niesen, stam: nies, dus nieste, geniest
Uit het Engels geleende werkwoorden als briefen, browsen, golfen en leasen kunnen op grond van de bestaande variatie in de uitspraak (f of v, s of z) ook een dubbele vervoeging krijgen:
briefte/briefde, gebrieft/gebriefd
browsete/browsede, gebrowset/gebrowsed
golfte/golfde, gegolft/gegolfd
leasete/leasede, geleaset/geleased
Alternatief -- niet officieel, wel gangbaar
In de vervoeging van browsen, housen, cruisen, leasen en releasen kan de e na de s vervallen als er een d of t achter staat: browste/browsde, geleast/geleasd, enz.
d. Werkwoorden afgeleid van Engelse woorden op -de of -te
Bij sommige uit het Engels geleende werkwoorden ziet de vervoeging er raar uit: updatete - geüpdatet, upgradede - geüpgraded, skatete - geskatet, deletete - gedeletet.
Dat vreemde woordbeeld ontstaat doordat ook van oorsprong anderstalige werkwoorden zo veel mogelijk de Nederlandse vervoegingsregels volgen. Daarom is de verleden tijd van updaten updatete (update + -te), net als zweette (zweet + -te) van zweten. Een oplossing is om zulke vormen te omzeilen, bijvoorbeeld door een update gemaakt, ververst of geactualiseerd te schrijven in plaats van geüpdatet.
e. Werkwoorden afgeleid van Engelse woorden op een dubbele medeklinker
Werkwoorden die zijn afgeleid van een Engels woord dat op een dubbele medeklinker eindigt, zoals cross - crossen, fitness - fitnessen en yell - yellen, krijgen in de vervoegingen maar één medeklinker: ik cros, croste, gecrost; fitneste, gefitnest; yelde, geyeld. Als de dubbele medeklinker onmisbaar is voor de juiste uitspraak, blijft die staan: ik baseball, baseballde, heb gebaseballd; ik pass, passte, heb gepasst.
Alternatief -- niet officieel, wel gangbaar
Bij Engelse werkwoorden die in het Engels op een dubbele medeklinker eindigen, kan die dubbele medeklinker ook blijven staan. Het Engelse woord is dan beter herkenbaar. Naast croste - gecrost en yelde - geyeld kan dan dus ook crosste - gecrosst en yellde - geyelld.
f. Werkwoorden afgeleid van Engelse woorden op -le
Een werkwoord dat in het Engels op -le eindigt, eindigt in het Nederlands meestal op -elen: googelen, ik googelde, hij heeft gegoogeld. Er zijn maar weinig uitzonderingen. Recyclen krijgt vanwege de uitspraak van de c geen extra e: recyclede - gerecycled.
Alternatief -- niet officieel, wel gangbaar
Werkwoorden op -elen die van een Engels werkwoord op -le afgeleid zijn, kunnen ook zonder de extra e geschreven worden. De stam eindigt in dat geval niet op -el maar op -le. Naast googelen - googelde - gegoogeld staat in spellinglijst op deze site ook googlen - googlede - gegoogled.